De uitreiking van de Prijs voor de Democratie en de Prijs Jaap Kruithof tijdens de Gentse Feesten is vaste – jaarlijkse –kost op 21 juli, nationale feestdag. Een druilregen kon de ‘verenigde democraten’ ook dit jaar niet tegenhouden om Bij Sint-Jacobs hulde te brengen aan de voorvechters voor democratie. Na een muzikale intro door Aranis lichtte juryvoorzitter Eric Goeman de motivatie van de jury toe.
Lydia Chagoll vraagt aandacht voor Sinti en Roma
Nog voor de heisa van Landen waar de burgemeester de rondtrekkende woonwagenbewoners met een geluidsbombardement wilde verdrijven, had de jury de Prijs voor de Democratie 2014 al toegekend aan Lydia Chagoll. Net voor haar inzet voor onder meer de Sinti en Roma. Een zekere profetische gave lijkt de jury niet vreemd.
Lydia Chagoll is danseres, choreografe, actrice, documentairemaakster en schrijfster. Ze was lang de partner van Frans Buyens (1924-2004) en samen deelden ze de verontwaardiging over het onrecht in deze wereld. Maar beiden zochten onafgebroken hoe ze met teksten, documentaires en films met deze verontwaardiging konden omgaan. Zo produceerde Lydia Chagoll op 82-jarige leeftijd produceerde de documentaire ‘Ma Bister’. Ma Bister (herinnering in het Romani) is een knap gedocumenteerde historische film over het leven in Europa van de Sinti en de Roma doorheen de eeuwen. Ze legt de vroegste vervolging van Roma en Sinti vast, brengt de gruwelen van de ‘zigeuner’genocide in beeld en werpt een lijn naar vandaag. Over de ‘zigeuner’genocide tijdens de naziperiode schreef zij ook een boek ” ‘Zigeuners’: Sinti en Roma onder het hakenkruis” (ook te leen in de Stedelijke Openbare Bibliotheek Gent).
‘De waarheid kennen is zo belangrijk om de link met vandaag te zien’ zegt Chagoll. In al haar werk scherpt ze ons geheugen aan. ‘Om niet te vergeten’ zegt ze. ‘Nog steeds hebben de Roma en Sinti geen eigen herdenkingsdag in Europa. In Auschwitz-Birkenau kwam er pas in 2002 een herdenkingsteken voor zigeuners. En Berlijn hield voor het eerst een aparte herdenking voor de vervolgde zigeuners in 2012.’
Lydia Chagoll kwam als achtjarig joods kind na de Duitse inval op 10 mei 1940 uiteindelijk terecht in een Japans kamp in Indonesië, naast de ‘zigeuner’vervolging nog een vergeten hoofdstuk in onze recente geschiedenis. Het werd een lange vluchtroute, een lijdensweg die ze herkent in de verhalen van de vluchtelingen van vandaag. Haar oorlogservaring heeft zes en een half jaar geduurd, tot november 1946. Het zal haar blijvend motiveren om op te komen voor vergeten groepen.
Voor Chagoll is het overduidelijk dat ook op de Sinti en Roma genocide (volkerenmoord) werd gepleegd door het naziregime. ‘Zigeuners’ werden opgepakt en vermoord, lang voor het decreet van Himmler, die in 1943 beval om ze te deporteren. Duitsland bleef lange tijd beweren dat ‘zigeuners’ werden opgesloten omdat ze zogenaamde asocialen en criminelen waren. 37 jaar heeft het geduurd voor ze door Duitsland werden erkend als raciaal vervolgden.’
Chagoll ziet hoe het vandaag opnieuw gebeurt. ‘Samenlevingen weten nog steeds niet hoe ze moeten omgaan met mensen die uit een ander onbekend leven komen dan het hunne.’
“Onze burgersamenlevingen zijn overgereguleerd. Wie van de norm afwijkt, past niet in het systeem. Daar is men niet meer in geïnteresseerd. Neem nu de woonwagenbewoners. In Nederland mogen ze in caravans wonen, maar dan zonder wielen. Dat lokt natuurlijk bij sommigen protest uit. We trekken de haren uit het hoofd omdat we het niet snappen: willen ze nu vast gaan wonen of net rondtrekken? We zien het en-en-verhaal niet.’
“Wat doen wij, keurige burgers, tijdens de grote vakantie? We nemen een caravan en gaan trekken. Of we gaan speciaal naar Ierland om er met paard en huifkar, liefst twee maanden, rond te rijden. Dan voelen we ons vrij.’
Toen ze in 1973 regisseur en documentairemaker Frans Buyens ontmoette, begon voor Chagoll een nieuw hoofdstuk in haar leven. Via haar levensgezel zette ze stappen in de audiovisuele wereld, ze werd zijn assistente. Hij was het die haar aanmoedigde om zelf docufilms te maken. Zo maakte Chagoll “In naam van de Führer”, een prijzen winnende film over hoe oorlog beleefd wordt door kinderen – een omvangrijke groep die in de oorlogsliteratuur vaak over het hoofd gezien werd.
Het echtpaar begon de productie van tal van documentaires over het nazisme en het Derde Rijk, de rol van keizer Hirohito tijdens de oorlog en over de stakingen van 1960 en de sociale strijd. Haar filmografie vermeldt niet alleen “In de naam van de Führer” (1997) en “Ma Bister (herinnering)”(2014), maar ook “Voor de glimlach van een kind” (1982), een film over geweld tegen kinderen, gespeeld door poppen. Lydia Chagoll is doctor honoris causa van de Vrije Universiteit Brussel.
‘De jury bekroont Lydia Chagoll voor haar onvermoeibare inzet voor een betere wereld, waarbij ze de herinnering aan het verleden wil levend houden om de levenden te blijven herinneren aan wat vergeten dreigt te worden. En ook telkens sociale groepen die vergeten worden bij herdenkingen hun plaats in de geschiedenis wil toekennen zoals kinderen en zigeuners.Bovenal blijft zij ook een groot strijdster tegen racisme en fascisme niet alleen in het verleden maar tot in het heden, waarbij zij ook blijft waarschuwen tegen populisme en nationalisme.’, aldus de motivatie van de jury.
Lydia Chagoll mag een beeldje van beeldhouwer-zanger Walter De Buck, bij wijze van ‘wisselbeker’, een jaar lang bij haar thuis bewonderen. De laureate was op welverdiende vakantie. Dus nam Walter Zinzen, laureaat van de Prijs voor de Democratie 2001, het ‘wisselbeeld’ plaatsvervangend in ontvangst uit de handen Frederic Vanhauwaert, algemeen coördinator van het Netwerk tegen Armoede, de laureaat van 2013. Frederic Vanhauwaert deed bij die gelegenheid een oproep om blijvend aandacht te hebben voor de steeds stijgende (kinder)armoede.
Walter Zinzen feliciteerde vooreerst de jury omdat eindelijk nog eens een vrouw de Prijs mag ontvangen. Enkel Paula D’Hondt, Régine Beer, Carla Ronkes, Chris Bens gingen Lydia Chagoll voor. Zij past volledig in het rijtje, hoe klein dit ook is. Net zoals haar Prijs-voorgangsters dat elk op hun manier deden en doen heeft Chagoll haar leven lang racisme, discriminatie, uitsluiting en haat bestreden.
Chagoll deed – en doet- het met kunst en dan vooral met film en literatuur zoals haar recentste Ma Bister, trouwens een voorname factor om haar te bekronen. Heel haar leven lang heeft ze beschreven en verfilmd hoe vooral kinderen, vrouwen en zigeuners hebben geleden onder het naziregime. Dat gaf haar dan ook het morele recht om zich te mengen in de controverse die ontstond nadat Wim Distelmans een studiereis naar Auschwitz had aangekondigd. Zonder enig voorbehoud steunde ze Distelmans, toen die het slachtoffer werd van kwaadaardige en schandelijke verdachtmakingen. Luidop en duidelijk spreken, niet angstvallig zwijgen, dat is wat we moeten doen in deze tijden waar de leugen te vaak regeert, aldus de oproep van Walter Zinzen
De jury van de Prijs voor de Democratie kreeg nog meer pluimen. De jury onderstreept met de Prijs voor Chagoll de rol en het belang van de cultuur voor de opbouw van een harmonieuze samenleving, zoals die andere laureate van de Prijs, Paula D’Hondt, het noemde. Cultuur is geen “linkse” hobby, zoals de herauten van een kille, egoïstische, kale samenleving het noemen. Cultuur is als eten en drinken in een democratie, die naam waardig. Wat zal het lot zijn van de cultuur in het programma van de nieuwe Vlaamse regering? En hoeveel vakbondsleiders en ondernemers beseffen dat “Kunst Veredelt” zoals het in de feestzaal van de Vooruit, goed leesbaar voor iedereen, staat aangegeven?
Zinzen loofde tenslotte ook de jury omdat ze met de Prijs voor de bejaarde Lydia Chagoll ook een signaal dat de vergrijzing niet noodzakelijk een probleem hoeft te zijn. Integendeel. Vijftig-, zestig-, zeventig- en tachtigplussers kunnen de samenleving nog heel bieden, niet alleen door hun ervaring, maar ook door hun creativiteit, door hun inzet, door hun gedrevenheid. Iedereen heeft wel minstens één talent. Ervoor zorgen dat iedereen, jong of oud, man of vrouw, hier geboren of elders, dat talent tot bloei kan brengen: ook dat is democratie. Ook dat heeft Lydia Chagoll haar leven lang nagestreefd.
Dit artikel werd eerst gepubliceerd op Gentblogt op 23 juli 2014
PROGRAMMA | STADSHAL
